مسئله عدالت از دیر باز جزو مهمترین مباحث بشر و ادیان الهی و اندیشمندان سیاسی بوده است.
حاکمیت عدالت را می توان به عنوان بزرگترین هدف از تشکیل حکومت اسلامی تلقی کرد.
بعثت انبیاء و رهبران الهی و تشریع ادیان به منظور تحقق قسط و عدل با مفهوم وسیع کلمه در نظام حیات انسان بوده است.
بحث عدل از مباحث گسترده و پردامنه در فرهنگ اسلام است و چرا چنین نباشد که هر چه هست وام دار عدل هستی بخش است و عالم هستی کهکشان ها و زمین بر پایه عدل قرار گرفته است.
در قرآن کریم از توحید گرفته تا معاد و نبوت و امامت از آرمان های فردی گرفته تا هدف های اجتماعی همه بر محور عدل استوار شده است.
با توجه به قداست عدالت و بعثت پیامبران الهی بخاطر آن بدیهی است شخصیتی مانند علی ع که شارح و مفسر قرآن کریم و تبیین کننده اصول و فروع اسلام است نمی تواند درباره این مسئله سکوت نموده و یا در درجه کمتری از اهمیت آن را قرار دهد.شخصیتی که نامش قرین عدالت بوده و نه تنها امام معصوم شیعیان است بلکه در تاریخ بشریت به عنوان یک متفکر اندیشمند و سیاست مداری خدا محور مطرح بوده است.
در این نوشتار با مروری به سخنان و برخوردهای آن سنبل عدالت پیرامون عدالت اجتماعی مطالبی را مطرح می نمائیم.
مفهوم عدالت در بیان علوی:
حضرت علی (ع) در ضمن تفسیر آیه « ان الله یامر بالعدل و الاحسان ؛ خداوند امر به عدل و احسان می کند.» (۱)
می فرماید: «العدل الانصاف والاحسان التفضل ؛ عدل انصاف دادن است و احسان کرم و بخشش نمودن.» (۲)
و در سخنی دیگر می فرماید:«العدل انصاف؛ عدل همان انصاف است.» (۳)
ونیز در فرازی دیگر می فرماید: «ان العدل میزان الله سبحانه الذی وضعه فی الخلق و نصبه لاقامة الحق ؛ عدل ترازوی خداوندی است که در میان خلق و برای اقامه حق قرار داده شده است.» (۴)
و در بیان دیگر فرمود: «العدل ملاک ؛ عدل معیار و ملاک همه چیز است.» (۵)
تعریف عدالت در کلام علوی:
امام علی (ع) در خصوص عدالت بیانی دارد که مفهوم کامل و تعریف جامع این کلمه را می توان دریافت.
از امام سئوال شد از عدل و جود کدام یک برتر و ارزشمندترند؟ فرمود:عدل امور را به جای خود
می نهد اما جود امور را از جهت اصلی خارج می کند .عدل سیاست گری فراگیر همگان و اداره کننده عموم است اما اثر جود محدود و عارضه ای استثنایی است. بنابراین عدل شریفترین و با فضیلت ترین آن دو است. (۶)
این تعریف همان تعریف معروفی است که از عدل شده است که معنای آن قرار دادن یا نهادن هر چیز در جای مناسب است.
مفهوم اصطلاحی عدل:
واژه عدل به معنای اعتدال و استقامت و راستیی و انطباق با شایسته ها و بایسته هاست.
بنابراین پیمودن مسیرهای انحرافی همان افراط یا تفریط و خروج از مسیر اعتدال و حق و انصاف و قسط است.
مراعات و حفظ اعتدال در رفتار کاری دشوار و طاقت سوز و نیازمند آگاهی از درون و برون هستی و آشنایی با استعدادها و قابلیت های نفس بشری و آموزش و تمرین مداوم و آنگاه عزمی استوار و پولادین است تا بتواند در برابر جاذبه های اعتباری افراط و تفریط تعادل خود را از دست ندهد.
جایگاه عدل در بیان علوی:
بر خلاف نظریه قرارداد اجتماعی که عدالت را به دلیل گره گشایی و راه گریز از بن بست های اجتماعی همچون دارویی تلخ و غیر مطبوع ضروری و لازم می پندارد در بیان حضرت امیر عدالت زیبا ، جذاب و دوست داشتنی است.
علی (ع) فرمود:«عدالت الفت زندگی و تنها راه اصلاح جامعه و گل سرسبد ایمان به خدا و گنجینه فضیلت و احسان است.» (۷)
فلسفه حکومت دین عدالت است .در حکومت دین نه ستمگران مجوز رهبری دارند و نه حاکمیت های ظالمانه مشروعیت حقوقی.
عدالت خواهی و قیام برای تحقق عدالت یک تعهد الهی و تکلیف شرعی است.
امام علی (ع) فرمود :«سرچشمه های عدل در فروغ کلمات قرآن کریم و برکه ها و آبشخورهای پربرکت هدالت در آیه های نورانی آن است. » (۸)
عوامل تحقق عدالت:
اولین گام در تحقق عدالت رهایی از ناهماهنگی های درون است.حضرت علی ع می فرماید: «فکان اول عدله نهی الهوی عن النفسه ؛ اولین گام در عدالت زدودن هواهای نفسانی خویش است.» (۹)
احساس تعهد و مسئولیت برای تحقق عدالت اجتماعی و دردمندی و حساسیت در برابر بی عدالتی ها از عوامل مهم در تحقق عدالت است.
می توان گفت امیر مومنان (علیه السلام) مجموعه عواملی را که در تحقق عدالت موثر است در سه جمله خلاصه کرده است:« استعن علی العدل بحسن النیت فی الرعیه و قلة الطمع و کثرة الورع ؛ نیت خیر داشتن و خوشبینی نسبت به مردم عدم طمع و تقوا پیشه گی از عوامل عدالت است.» (۱۰)
موانع اجرای عدالت:
خودبرتر بینی و امتیاز جویی علت العلل همه ستمگری ها و عدالت گریزی هاست.
خصیصه خودخواهی که از غرائض بسیار قوی در نهاد انسان است به صورت های گوناگون در رفتار و کردار انسان بروز می کند.
این امتیاز طلبی و خودبرتر بینی به هنگام توانایی تشدید می یابد و سرکشی می نماید.
علی (ع) می فرماید:« من ملک استاثر؛ هر که به قدرت برسد انحصار طلب می شود.» (۱۱)
امام علی (ع) در تذکرات خود به مالک اشتر می فرماید: «بپرهیز از اینکه چیزی را به خود اختصاص دهی که بهره مردم از آن یکسان است.» (۱۲)
انسان در اثر انحصارطلبی و حق ویژه قائل شدن برای خود و آنچه به خود وابسته است به مرز بندی بین اشخاص می پردازد و در میان آنها تبعیض قائل می شود و بدین سان قوی ترین موانع عدالت شکل می گیرد. آن حضرت در تحلیل مفهوم تبعیض می فرماید: «وقتی خواسته ها و علاقه مندی های والی گوناگون و متفاوت باشد او را از بسیاری عدالت باز می دارد.» (۱۳)
تبعیض رابطه ها را بجای ضابطه می نهد و احساسات را به جای معرفت و تعقل به کار می گیرد.
بی کفایتی ها بر قابلیت ها حکومت می کند و به تعبیر علامه جعفری( من می خواهم ) بر خدا و پیامبر مقدم می شود و زمینه چپاول ثروت های فرهنگی و سیاسی و مادی مردم برای قارتگران فراهم می شود. (۱۴)
مانع دیگر عدالت :
سودجویی: بیماری دیگری که در اثر امتیاز طلبی گریبانگیر انسان می شود سود جویی است.
همواره و در همه جوامع افرادی بوده و هستند که همه چیز را از منظر منافع مادی خود مورد ارزیابی قرار می دهند و همه ارزش ها برای آنان متناسب با منافع و درآمدی است که برای آنان حاصل می شود.
عبدالله ابن زمعه از شیعیان راه طولانی را طی کرد و به امید سودی نزد علی (ع) آمد. حضرت فرمود: «این مال نه از مال من است و نه از آن تواست بلکه ذیره مسلمانان است و دستاورد شمشیرهای آنان .اگر در جنگ همراه آنان بوده ای تو نیز برابر آنان سهمی داری وگرنه دستاورد و دسترنج آنان به دهان دیگران نخواهد رفت.» (۱۵)
مانع دیگری که بر سر راه اجرای عدالت وجود داشته و در انحراف حکومت ها موثر بوده، امتیاز جویی خواص و حواشی قدرت است.آنان که تنها به دلیل نزدیکی با مرکز قدرت خود را برتر از دیگران پنداشته و منابع و امکانات را به خود اختصاص می دهند.
امیر مومنان علی علیه السلام ریشه این انحراف را در حکومت خود خشکانید که نمونه آن را در برخورد با عقیل برادرش تاریخ ثبت کرده است که از آن حضرت تقاضای بیشتری از بیت المال داشت و حضرت به شدت مخالفت کرد.
از دیگر موانع اجرای عدالت، ضعف نفس و سستی اراده ، خودباختگی و دون همتی است.
حضرت فرمود: «هرکس مبارزه با ستم را واگذارد خداوند جامه خواری به او بپوشاند و حق از او روی گردان شود و به خواری محکوم و از انصاف محروم گردد.» (۱۶)
گستره عدالت در حکومت دینی:
با عنایت به این فراز از بیان حضرت امیر که می فرماید:« فی العدل الاقتداء بسنة الله ؛ در عدل اقتدا به سنت الهی است.» (۱۷) اشاره به این معنا شده که سنت الهی در عالم هستی بر اساس عدل است و ولایت و حاکمیت خداوند در نظام تشریع ، آنگاه ظهور و تجلی پیدا می کند که عدل حکومت کند و تحقق ولایت الهی جز با رعایت عدالت ممکن نیست و شاید این معنا بخشی از تفسیر آیه شریفه سوره حدید است که بعثت انبیاء و نزول کتاب و میزان همه و همه برای تحقق قسط و عدالت اجتماعی است. (۱۸)
جلوه های عدالت در سیره علوی:
امیر مومنان دو اقدام مهم و انقلابی را سرلوحه اقدامات حکومت عدل خویش قرار داد.
۱ – مصادره و باز پس گیری اموال غاصبان
۲ – احیای سنت برابری و مساوات در بهره مندی از بیت المال
آن حضرت تصمیم گرفته بود تا در حکومتش حقوق مردم پایمال نشود و در بیت المال حیف و میلی صورت نگیرد.
از منظر امام علی علیه السلام هیچ مصلحتی بالاتر از حق و عدالت نیست و سیاست نباید توام با خدعه و دروغ و عوام فریبی باشد و نباید بخاطر هیچ مصلحتی مثل اعمال سیاست های تاکتیکی حتی موقتاً از حق و عدالت دست کشید.
برخی از افراد ظاهراً مصلحت اندیش به امام اعتراض می کردند که چرا امام به مساوات در تقسیم سرانه بیت المال اینقدر دقت می کند.
امام فرمود: آیا از من انتظار دارید از راه ستم بر ملت به پیروزی برسم؟ به خدا سوگند که هرگز به چنین اقدامی دست نخواهم زد تا ستاره ای در پی ستاره ای طلوع می کند اگر مال متعلق به شخص من بود میان آنان به تساوی تقسیم می کردم اکنون که مال مال خداست آگاه باشید که صرف مال در جایی که حق آن نیست اسراف است و تبذیر. و این کار مرتکبین را در دنیا بالا برده و در آخرت فرود می آورد. در میان مردم عزیز می کند و در نزد خدا خوار و خفیف می نماید بنابراین کارگزاران سیاسی تنها با رعایت عدالت است که می توانند محبت قلبی مردم را به خود جلب کرده و عزت و سربلندی پایدار را برای خود حاصل نمایند.
با درود و سلام به شهید راه عدالت امیر مومنان علی علیه السلام امیدواریم که خدای منان ما را از پیروان و شیعیان واقعی اش قرار دهد.
منابع:
۱) قرآن کریم/نمل/آیه۹۰
۲) نهج البلاغه/حکمت۲۳۱
۳) تصنیف غررالحکم/آمدی/حدیث ۱۶۹۵
۴) شرح غررالحکم/ج۲/ص ۵۰۸
۵) شرح غررالحکم/ج۱/ص ۵۷
۶) کلمات قصار/کلمه ۴۲۹
۷) شرح غررالحکم/ج۱/ص ۱۱
۸) نهج البلاغه/خطبه ۱۹۸
۹) همان/خطبه۸۷
۱۰) شرح غررالحکم/ج۲/ص ۲۱۱
۱۱) نهج البلاغه/حکمت ۶۰
۱۲) همان/ نامه ۵۳
۱۳) همان/ نامه ۵۳
۱۴) شرح نهج البلاغه/جلد۲۴/ص ۱۳
۱۵) نهج البلاغه/ خطبه ۲۳۲
۱۶) همان/ خطبه ۲۷
۱۷) تصنیف غرر الحکم /شماره ۷۷۶
۱۸) سوره حدید/آیه ۲۵
منبع : سازمان تبلیغات اسلامی
عدالت اجتماعي در حکومت علوي
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر